ایجاد شبکه ملی اطلاعات مهم‌ترین اولویت دولت در فضای مجازی باشد
(بخشی از گفتوگویی که با آقای دکتر جلال غفاری در خصوص فضای مجازی داشتم را در ادامه میخوانید. این گفت‌وگو به سفارش مرکز ملی فضای مجازی تهیه شده است)
اشاره:
دکتر جلال غفاری، رئیس پژوهشکده مطالعات توسعه جهاد دانشگاهی، مدرس رشته مدیریت رسانه دانشگاه تهران و دبیر کمیسیون فرهنگ شورای عالی عتف(علوم، تحقیقات و فناوری) است. با وی در خصوص مهم‌ترین اولویت رئیس‌جمهور آینده در خصوص ساماندهی فضای مجازی گفت‌وگو کردیم که در ادامه آن را ملاحظه می‌فرمایید.
ـ تعریف شما از فضای مجازی چیست؟
فضای مجازی عبارت است از امتداد فرهنگ و اجتماع انسانی در محیط شبکه‌های اطلاعاتی بر بستر فناوری ارتباطات و اطلاعات. یعنی ارتباطات، فرهنگ، سبک زندگی و اجتماع نوین انسانی در بستر فناوری اطلاعات و ارتباطات. به عبارتی در این تعریف وجه انسانی فضای مجازی اصل و مبنای شکل‌گیری آن است نه بستر فناورانه یا تبادلات و تعاملات ارتباطی. ممکن است در خیلی از تعریف‌هایی که از فضای مجازی شده است آن بستر فنی مورد توجه قرار گرفته باشد.
مهم‌ترین نکته این است که ما باید فضای مجازی را براساس کنش‌گر اصلی آن یعنی انسان و امتداد فرهنگ و اجتماع انسان تلقی کنیم. البته می‌توان فضای مجازی را با رهیافت فن‌سالارانه و با تاکید بر بستر فاوا و تبادل اطلاعات هم تعریف نمود، همچنان که می‌توان شهر را بر مبنای اجتماع سازه‌ها و شبکه راه‌ها تعریف کرد که در این صورت روابط انسانی جایگاه ثانویه و تبعی نسبت به کاربرد مدنی خواهد داشت.
ـ با این تعریف به نظرتان حوزه کاری شورای عالی فضای مجازی چیست؟ مثلاً تجارت الکترونیک را هم شامل می‌شود؟
حتماً. بحث اقتصاد، تجارت و همه تعاملاتی که در بستر ICT تحقق پیدا می‌کند، در حوزه کاری شورای عالی فضای مجازی نیز تعریف می‌گردد. البته اینترنت اصلی‌ترین و بین‌المللی‌ترین شبکه اطلاعاتی و ارتباطی است که معمولاً عموم مردم تصور می‌کنند که کار این شورا محدود به همین حوزه‌ها می‌گردد.
ـ مشکل واقعی فضای مجازی ما چیست؟ ببینید مثلا آمار و ارقام‌هایی منتشر می‌شود که چندان امیدوارکننده نیستند؛ مثلا سرعت پایین اینترنت، محدودیت پهنای باند، تعداد کاربران و... آیا نگاه ما به این حوزه امنیتی و یا فرهنگی است؟ یا واقعا مشکل تکنولوژی داریم؟
مشکل کشور ما این هست که پاسخ جدی به این سوالات نمی‌دهد. با توجه به تعریفی که عرض کردم، از منظر سبک زندگی و ارزش‌های اسلامی ـ ایرانی فضای مطلوب مجازی در حال حاضر و آینده فرارو چگونه باید باشد؟ نکته‌ی دوم این هست که عوامل و شرایط سازنده فضای مجازی به طور کل و فضای مجازی که از منظر فرهنگی مطلوب ماست چگونه باید باشد؟ نکته‌ی بعدی این است که فناوری‌های نوین خصوصاً فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) و شبکه‌های اطلاعاتی موجود آیا دارای اقتصاد فرهنگی خاصی است؟ یا می‌تواند با هر فرهنگ به خصوص ایرانی ـ اسلامی جمع شود؟
مسئله‌ی دیگر این است که شبکه اطلاعات به طور عام و شبکه ملی اطلاعات که به عنوان یک طرح ملی و پروژه کلان در کشور در حال انجام است چگونه باید طراحی گردد تا یک فضای مطلوب برای ما ایجاد کند. البته ما در اینجا باید از رویکردهای سیاست‌گذاری فرهنگی در دنیا نیز بحث کنیم. به طور مثال آیا کشوری مثل چین نیز وضعیت مشابهی مثل ما داشته است؟ به نظر می‌آید خیلی از کشورها به طور انفعالی با فناوری‌های نوین تعامل نکرده‌اند. باید این تجربه‌ها را نیز مدنظر قرار دهیم. و در نهایت اینکه ظرفیت‌های سیاست‌گذاری فرصت‌محور را مبتنی بر فرهنگ اسلامی ـ ایرانی در این حوزه فراهم کنیم.
بحث من چند تا پیش‌فرض دارد. اول اینکه صرف داشتن یک فناوری نوین جهانی ارزش تلقی نمی‌شود. اساساً مبدا هرگونه سیاست‌گذاری فرهنگی در مورد فناوری‌های نو این است که چه فرصت‌هایی را ایجاد می‌کند و چه تهدیدهایی برای ما دارد؟ دومین مسئله؛ در سیاست‌گذاری تلاش می‌شود که فرصت‌ها توسعه پیدا کنند و تهدیدها دفع شوند. پس صرف اینکه یک فناوری‌ای وجود دارد و ما آن را منفعلانه بپذیریم، حرف درستی نیست. اساساً منافع ملی هر کشوری تعیین‌کننده استفاده از فرصت‌هایی مثل ICT که بر بستر شاهراه‌های اطلاعاتی دنیا فراهم شده است، می‌باشد.
تجربه سیاست‌گذاری ما در حوزه فضای مجازی نشان می‌دهد که دچار افراط و تفریط شده‌ایم. البته اصلاحات بعدی ما ناشی از گام اولیه‌ای بوده که غلط برداشته‌ایم. یعنی بدون ذره‌ای تغییر، بدون درنظرگرفتن اقتضائات اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و... اینترنت را به کشور انتقال داده‌ایم.
به نظر می‌آید طرح و ایده شبکه ملی اطلاعات با توجه به اینکه یکی از آسیب‌ها و ضعف‌های جدی شبکه ملی اینترنت بحث معماری اطلاعات است، از ضروری‌ترین برنامه‌های حوزه فضای مجازی باشد. به عبارت دیگر وقتی 85 درصد و به نظر من 95 درصد گردش اطلاعات در بستر شبکه‌های داخلی محقق می‌شود، دلیل معقولی پیدا نمی‌شود که شما خیلی از مناسبات را بستر اینترنت جهانی انجام بدهید. نه به لحاظ امنیتی این مسئله درست است و نه به لحاظ اقتصادی و فرهنگی.
ـ پس یک برنامه‌ریزی دولت آینده در حوزه فضای مجازی، سرمایه‌گذاری ویژه بر روی شبکه ملی اطلاعات است. علت اینکه هنوز این شبکه راه‌اندازی نشده، بحث زیرساخت‌های آن است؟
یک بحث زیرساخت‌هاست؛ شبکه، نرم‌افزار، سخت‌افزار و... تا نهایتاً آن بحث امتداد فرهنگ و اجتماع ایران اسلامی در فضای مجازی در یک فضای فرصت‌محوری قرار گیرد و ظرفیت‌های فضای مجازی در خدمت منافع ملی ما قرار گیرد نه در خدمت منافع ملی پنتاگون. الان به لحاظ اقتصادی شما نگاه کنید که شما چه آورده‌ای برای شرکت‌های مهم و بین‌المللی وابسته به سیا و پنتاگون فراهم می‌کنید؟! در حال حاضر تئوری اقتصاد رسانه بر روی تئوری کلیک رفته است؛ به میزانی که شما از گوگل استفاده می‌کنید، برای آن شرکت تبلیغات می‌فروشید!
به بیان ساده‌تر حتی اگر شما در اینجا هزینه هم بکنید، سود کرده‌اید. اتفاقا بعضی از کاندیدهای این دوره ریاست جمهوری دقیق صحبت می‌کنند و می‌گویند اگر شما در حوزه فرهنگ هزینه هم بکنید برای شما عایدی خواهد داشت و اینترنت از آن جاهایی هست که به خوبی می‌توان بر روی آن سرمایه‌گذاری اقتصادی و فرهنگی کرد.
ـ گاهی ما در مقابل تهدیدهای فضای مجازی فقط به اقدامات سلبی اکتفا می‌کنیم. مثلا یک هفته از دسترسی مردم به گوگل جلوگیری می‌کنیم. به نظر شما این اقدامات در شرایطی که مابه‌ازایی برای آن در داخل ایجاد نکرده‌ایم، کار صحیحی است؟
وقتی شما در حوزه سیاست‌گذاری ایجابی هیچ برنامه‌ای ندارید، مجبور هستید در مقابل، این‌طور تند و خشن برخورد کنید. این نتیجه آن است که شما هیچ رویکرد فعالی در این حوزه نداشته‌اید. اگر شما یک فرصت مناسب ایمیل در جامعه ایرانی با ظرفیت مناسب قرار می‌دادید آن وقت مردم وابسته به جیمیل نمی‌شدند که شما برای ایجاد محدودیت در این حوزه مشکل داشته باشید. اینها قطعا دو بال هستند. گاهی شما مجبور هستید در مقابل گوگل که در تمام دنیا مشهور به استفاده از اطلاعات کاربران است اقدامات سلبی هم انجام بدهید. متاسفانه توسعه اینترنت در ایران بدون لحاظ منافع ملی، امنیتی و فرهنگی اتفاق افتاده است.
ـ برای مواجهه با این فضا چه راهکاری دارید؟
بهترین راهکار این است که هرچه سریع‌تر شبکه ملی اطلاعات را راه‌اندازی کنیم، معماری اطلاعات را ساماندهی کنیم. برای بخش خاصی هم دسترسی‌های بیشتری ایجاد کنیم. مثل قانون ماهواره که برای افراد خاصی امکان استفاده قرار داده است. به نظر می‌آید که فضای فرصت اینترنت به هیچ وجه بر فضای تهدید غلبه نداشته است.
ـ یعنی شما معتقید که ما باید فضای اینترنت بین‌المللی را ببندیم؟!
نمی‌گویم ببندیم. کاربر شما دیگر نیازی به آن فضا ندارد. البته بحث‌های مختلفی در این حوزه مطرح می‌شود؛ مثلاً بحث هویت. وقتی امکان تکثر هویت در فضای مجازی وجود دارد، سوء استفاده‌های مختلفی می‌توان از آن کرد. یک مقدار باید واقعی‌تر به آن نگاه کرد. فضای مجازی همه چیز نیست. نمی‌توان خیلی با چه‌چه و به‌به همه ظرفیت‌هایی که در بخش‌های دیگر وجود دارد فدای این حوزه کنیم.
ـ به نظر شما بحث عدالت در فضای مجازی چگونه تعریف می‌شود؟ با ایجاد اینترنت ملی می‌توانیم به سمت گسترش عدالت برویم؟
در توسعه شبکه ملی اطلاعات باید اقتضائات امنیتی و فرهنگی آن نیز لحاظ شود. نمی‌توانیم بگوییم که شبکه ملی اطلاعات یک مقوله فنی و مهندسی است و اول آن را ایجاد کنیم و بعد به سراغ اقتضائات فرهنگی آن برویم. قطعا باید بحث عدالت و اینکه آیا فرصت برابر در اختیار همه قرار می‌دهد را نیز مدنظر قرار دهیم.
ـ برخی در تبلیغات انتخاباتی خودشان می‌گویند این قیمت بالای اینترنت در ایران به خاطر انحصار دولتی پهنای باند شبکه اینترنت و مسائلی این‌چنینی است. به نظر شما این گفته‌ها تا چه اندازه صحیح است؟
نه. به خاطر انحصاری است که شبکه‌های جهانی اینترنت دارند. شما مهمان هستید در این شبکه. شما عامل اصلی نیستید که قیمت تمام‌شده را تعیین کنید. وقتی شما می‌خواهید به دوستتان ایمیل بزنید و این باید به آمریکا برود و برگردد طبیعی است که این کار هزینه‌ی بالایی دارد. اگر به صورت کلان این موضوع را ببینیم، زمانی که ما در این حوزه معماری داخلی ایجاد بکنیم هزینه‌ها به مراتب پایین‌تر خواهد آمد. حتماً هم باید این زیرساخت را دولت فراهم کند؛ کس دیگری نمیتواند. دولت باید به طور جدی در این زمینه هزینه کند. حتی اگر ما یک ماه هم دیرتر این کار را انجام بدهیم، باز عقب افتاده‌ایم. هر چه سریع‌تر ما باید این پروژه ملی را پیاده کنیم.
یک مسئله‌ی دیگر هم این است که در بحث الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت ما به دنبال الهام‌بخشی به سایر کشورها نیز می‌باشیم. خیلی از کشورهای دنیا با اینترنت جهانی چالش دارند. ما می‌توانیم الگوی موفقی برای آنها باشیم. چقدر از فضایی که ما روزانه استفاده می‌کنیم نیاز به اینترنت جهانی دارد؟ باور نمی‌کنید بنده به عنوان یک استاد دانشگاه خیلی از نیازهایی که به اینترنت دارم، نیازی به دسترسی به شبکه جهانی ندارد؛ بله یک زمانی هست که من نیاز به گرفتن مقاله‌ای از پایگاه‌های خارجی دارم و برای این کار باید به دانشگاه بروم و باید مثلا با یک سرعت صد برابری به آن اطلاعات دسترسی داشته باشم. یا مثلا یک دانش‌آموز؛ آیا نیازی به شبکه جهانی اینترنت دارد؟ 80 ـ 90 درصد اطلاعاتی که می‌خواهد در همین شبکه ملی اطلاعات وجود خواهد داشت.
این گفتو گو در دیگر رسانهها:
2) افتانا
3) سیتنا
4) واضح
